بخشی از اصول و مبانی علمی یک نظرسنجی

چند روز پیش خبری را در بلاگ نیوز با این عنوان ـ اصول نظر سنجی بر چه مبنایی علمی استوار است ـ خواندم که از وبلاگ پناهندگي نقل شده بود ، از آنجاییکه در زمینه تحقیقات علوم انسانی کمی مطالعه و کمی هم تجربه کاری دارم ، تصمیم گرفتم بصورت مختصر و ساده مبنای علمی تحقیقات علوم انسانی که نظر سنجی هم بخشی از آن محسوب می شود ، شرح دهم تا شاید به سوال و بعضی از اشکالات این دوست محترم که به جا هم بودند تا حدی پاسخ داده باشم

در مرحله اول باید به این نکته اشاره کنم که چرا محققان ناچارند تا برای بررسی یک موضوع از یک نمونه به جای بررسی کل جامعه استفاده کنند ، روشن است که بررسی نظرات کل جامعه هم هزینه زیادی را به دنبال دارد و هم زمان طولانی را می طلبد ، از طرفی بعد از بررسی تعداد مشخصی از جامعه آماری با توجه به توزیع نرمال ، در عمل ادامه تحقیق ، بعد این تعداد مشخص کاری بیهوده است چراکه نسبت نتایج بدست آمده تغییر معنی داری پیدا نکرده و این نسبت کم و بیش ثابت با قی می ماند ، از اینرو تنها در موارد جمع آوری اطلاعات ملی ، دولتها ناچارند تا اقدام به سرشماری کرده و تمام جامعه آماری مورد نظر را با مشخصات کامل بررسی نمایند ، بر این اساس استفاده از نمونه امری علمی و منطقی است. مراحل یک تحقیق علوم انسانی را می توان بصورت زیر خلاصه نمود :ـ

اول ـ تعیین هدف و یا تعریف دقیق مسله مورد نظر:ـ

این قسمت معمولا باید پس از چند جلسه مشترک تیم تحقیق و سازمان درخواست کننده تحقیق بصورت علمی با توجه به تک تک متغیرها مورد نظرتعیین و تدوین شوند

دوم ـ تعریف دقیق و کامل جامعه آماری بر اساس هدف یا اهداف تعیین شده :ـ

باید در نظر داشت گاهی اوقات می توان جوامع آماری مختلفی را برای رسیدن به یک هدف بررسی نمود بعنوان مثال برای اینکه میزان رضایت و یا عدم رضایت مصرف کنندگان محصول خانگی الف را تخمین بزنیم میتوانیم از نظرات جامعه تعمیرکاران آن محصول بعنوان کارشناسانی که با مصرف کنندگان آن محصول در تماس هستند استفاده نماییم و یا بطور مستقیم از خود جامعه مصرف کنندگان آن محصول نظرسنجی نماییم و یا اینکه هر دو جامعه را مورد بررسی قراردهیم ، بر این اساس تعیین هدف یا مسله و پس از آن تعریف جامعه آماری ، نقش سنگ بنای یک تحقیق را بازی می کند که اگر این سنگ کج گذاشته شود، رود تا ثریا دیوار کـج!ـ

سوم ـ تعیین حجم نمونه و چگونگی نمونه برداری :ـ

حجم نمونه در واقع سنگ دوم این بنا می باشد ، این عدد با استفاده از فرمولهای آماری و بر اساس متغییرهای مشخصی (که تعریف آن از حوصله این بحث خارج است) در فرمول متناسب با تحقیق گذاشته شده و حجم نمونه محاسبه می شود بعنوان مثال یکی از این متغییرها مشخص می کند که عدد نمونه ما با چه میزان خطا امکان تعمیم دادن نتایج به کل جامعه آماری را برای ما فراهم می کند و همچنین بر همین اساس باید مشخص شود که از کدامیک از جداول استاندارد توزیع احتمال استفاده خواهد شد باید اشاره کنم که این جداول استاندارد آماری درهمه تحقیقهای علمی در سراسر جهان استفاده می شوند، اما با محاسبه حجم نمونه و جمع آوری داده ها به اندازه نمونه امکان تعمیم نتایج به کل جامعه آماری وجود ندارد بعنوان مثال اگر حجم نمونه 1000 باشد و ما 1000 نفر از مصرف کنندگان همان محصول خانگی الف را تنها در مناطق شمالی تهران مورد نظر سنجی قرار دهیم ، نمی توانیم نتایج را به کل جامعه آماری مصرف کنندگان آن محصول در کل تهران تعمیم دهیم ، بنابراین چگونگی پراکنده نمودن حجم نمونه در کل جامعه آماری خود مبحثی مهم و گاه پیچیده است که خطای احتمالی در آن می تواند نتایج را کلا زیر سوال ببرد! پس باید توجه داشت پس از تعیین حجم نمونه، انتخاب یک روش نمونه برداری مناسب خود امری کلیدی در تحقیق می باشد

چهارم ـ طراحی پرسشنامه ( البته این مرحله لزوما پس از مرحله سوم اجرا نمی شود)ـ

سبک و ادبیات طرح سوالات می تواند نتایج را کاملا تغییر دهد، بعنوان مثال چندی پیش در آمریکا نظر سنجی صورت گرفت با این سوال ، آیا با هدف صرفه جویی در مصرف بنزین با افزایش تدریجی بهای آن از پنج سنت تا پنجاه سنت موافقید؟ 65 درصد از پاسخ ها منفی بود اما مدتی بعد نظر سنجی دیگری صورت گرفت با این سوال ، آیا بهتر است مردم آمریکا مجبور باشند به نفت و بنزین کشورهای خارجی وابسته باشند یا با افزایش تدریجی بهای بنزین مصرف آن را محدود تر کرد ، شما بعنوان یک آمریکایی کدام را ترجیح می دهید؟ این بار 71 درصد از پاسخگوها با افزایش تدریجی بهای بنزین موافقت کرده بودند!!بر این اساس طراحی پرسشنامه امریست که متخصصان خود را دارد و تنها پژوهشگران حرفه ای می توانند ابعاد مختلف یک سوال را ارزیابی کنند و یک سوال را بصورت خنثی و در راستای اهدف پروژه طراحی نمایند ، از طرفی معمولا برای سوال های کلیدی سوال دیگری به شکل دیگری در داخل پرسشنامه گنجانده می شود تا از دریافت بدون انحراف پاسخ صحیح اطمینان حاصل شود ، و نکته مهمتر بعدی اینست که پرسشنامه باید از نظر روایی و اعتبار مورد سنجش قرار گیرد روایی پرسشنامه با بررسی کارشناسان فنی آن مبحت و همینطور اساتید روش تحقیق مورد سنجش و بررسی قرار می گیرد و اعتبار پرسشنامه هم باید با آزمون های آماری مشخصی مورد سنجش قرار بگیرد که تفسیر این آزمونها نیز مفصل تر از مبحث ما در این مطلب خلاصه شده است ، اما بعنوان نمونه ذکر می کنم که در این حوزه متغییرها و سوال ها تفکیک شده و با توجه به اهمیت هر متغییر ، توان هرسوال برای پوشش دادن اهداف پژوهش مورد سنجش قرار می گیرد یک مثال ساده اینکه در هیچ سوالی نباید دو متغییر همزمان مورد پرسش قرار گیرد امری که در پرسشنامه اخیربي بي سي در سوال پنجم مورد توجه قرار نگرفته و اینگونه سوال شده است

آيا رسانه ها از حق آزادی بيان به درستی استفاده می کنند و با توجه به برخورداری از اين حق، آيا به فرهنگ و مذاهب مختلف احترام می گذارند؟

همانطور که مشاهده می شود دو فاکتور مختلف در یک سوال گنجانده شده است اول ـ استفاده یا عدم استفاده از حق آزادی بیان و دوم ـ احترام و یا عدم احترام به فرهنگ و مذاهب مختلف ، بنابراین این سوال اشکال تکنیکی داشته و از هم اکنون مشخص است که پاسخ های داده شده به این سوال مخدوش خواهند شد

پس از جمع آوری داده ها نوبت به چگونگی دسته بندی آنها و چگونگی تجزیه و تحلیل آنها می رسد که خود مبحثی مفصل تر از همه موارد فوق است ، تمام مرحلی که تا اینجا بطور خلاصه بیان شدند مربوط به روشهای کمی در جمع آوری اطلاعات بودند روش های دیگر نیز وجود دارد که به آنها روشهای کیفی می گویند

بر اساس توضیحات بالا نظر سنجی امریست سهل و ممتنع ! سهل ازاین جهت که کل پروژه پژوهشی به ظاهر یک پرسشنامه است که پس از جمع آوری داده ها با این پرسشنامه ، با چند نرم افزارگرافیکی می توان نمودارهای زیبا و رنگی از نتایج ارایه داد ! اما ممتنع ازاین نظر که از مرحله تعریف هدف ، تعیین نمونه ، نمونه برداری ، طراحی پرسشنامه ، کدگذاری داده ها تا تجزیه و تحلیل اطلاعات باید از روشهای علمی مدونی استفاده نمود که بی توجهی به آنها در هر مرحله می تواند نتایج کل تحقیق را مخدوش و یا کلا بی اعتبار نماید که طی این مراحل تنها با تیمی خبره همراه با پژوهشگرانی علمی حرفه ای از رشته های مختلف امکان پذیر خواهد بود، در پایان لازم است به این نکته هم اشاره داشته باشم که نظرسنجی های اینترنتی دارای مزایا و معایبی هستند، اما آنچه با قطعیت می توان گقت اینست که به هیچ وجه نمی توانند دارای دقت و اعتبار پژوهشهای میدانی باشند